Ο περιβαλλοντικός αντίκτυπος του πολέμου

Γιολάντα Νταμαδάκη και Σίλια Τσίγκα

Στη σκιά του απολογισμού της σύγκρουσης Ρωσίας-Ουκρανίας σε ανθρώπινες ζωές, κρύβεται ένα λιγότερο γνωστό θύμα: το περιβάλλον. Από την πλήρους κλίμακας ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, στις 24 Φεβρουαρίου 2022, οι εκπομπές εκτοξεύτηκαν, ξεπερνώντας τους 120 εκατομμύρια τόνους διοξειδίου του άνθρακα. Στη Συρία, εκατοντάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα δενδροκάλυψης έχουν χαθεί λόγω στρατιωτικών επιχειρήσεων. Στην Κολομβία, οι συγκρούσεις δεκαετιών που τροφοδοτούνται περαιτέρω από την παράνομη καλλιέργεια κόκας έχουν οδηγήσει σε σημαντική αποψίλωση των δασών, ιδίως στις περιοχές του Αμαζονίου. Οι μακροχρόνιες επιπτώσεις του Agent Orange στο Βιετνάμ και της πετρελαϊκής μόλυνσης στο Κουβέιτ εξακολουθούν να στοιχειώνουν τα οικοσυστήματα.

Οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τα εγκλήματα πολέμου καθορίζονται και αντιμετωπίζονται από το νόμο. Ωστόσο, ποιοι νόμοι ισχύουν όταν εμπλέκεται το περιβάλλον; Ο Doug Weir, Διευθυντής του Παρατηρητηρίου Συγκρούσεων και Περιβάλλοντος (Conflict and  Environment Observatory - CEOBS) [1], ενός βρετανικού φιλανθρωπικού οργανισμού που συλλέγει δεδομένα, παρακολουθεί και αναλύει τις περιβαλλοντικές βλάβες που προκαλούνται από συγκρούσεις, τόνισε την ανάγκη να εξεταστεί ο τρόπος με τον οποίο το περιβάλλον είναι παρόν σε κάθε τμήμα του κύκλου της σύγκρουσης. «Μπορεί να δημιουργήσει συγκρούσεις, ματωμένα διαμάντια ή πετρέλαιο για παράδειγμα. Μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί ενεργά ως όπλο ή να καταστραφεί κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης. Αλλά μπορεί επίσης να αποτελέσει εργαλείο για την οικοδόμηση της ειρήνης, της ανάκαμψης και της συμφιλίωσης». Για το CEOBS, το κλειδί είναι η τεχνολογική πρόοδος στον τομέα της περιβαλλοντικής αξιολόγησης. «Τώρα που έχουμε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τη δορυφορική τηλεπισκόπηση, μπορούμε να παρακολουθούμε τα ζητήματα σχεδόν σε πραγματικό χρόνο, γεγονός που είναι σημαντικό αν θέλουμε να μπει στην αφήγηση ο παράγοντας περιβάλλον. Διότι, αν δεν μπορούμε να μιλήσουμε γι’ αυτό, πώς μπορούμε να περιμένουμε από τους άλλους ανθρώπους να ενδιαφερθούν γι’ αυτό;» ανέφερε ο Weir.

Ουκρανία

Στις 24 Φεβρουαρίου 2022, η Ρωσία εξαπέλυσε μία πλήρους κλίμακας εισβολή στην Ουκρανία [2]. Ενώ διάφοροι οργανισμοί έχουν αναφέρει τον αριθμό των στρατιωτών και των αμάχων που έχουν σκοτωθεί, οι επιπτώσεις στο περιβάλλον έχουν παραμεληθεί στη συζήτηση σχετικά με τον πόλεμο.

Μέχρι τον Φεβρουάριο του 2023, 120 εκατομμύρια τόνοι CO² [3] απελευθερώθηκαν στην ατμόσφαιρα ως αποτέλεσμα του πολέμου. Μόνο αν συγκρίνουμε αυτόν τον αριθμό με τις συνολικές προπολεμικές εκπομπές της Ουκρανίας μπορούμε να κατανοήσουμε την πραγματική του σημασία. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή [4], το 2021, οι εκπομπές από όλους τους τομείς της οικονομίας της Ουκρανίας ανήλθαν σε 185,46 εκατομμύρια τόνους CO².

Σύμφωνα με το παρακάτω γράφημα, από τις συνολικές εκπομπές του πολέμου, το εντυπωσιακό ποσό των 50,2 εκατομμυρίων τόνων CO² αποδίδεται στις κατεστραμμένες μη στρατιωτικές υποδομές, ενώ ακολουθούν 21,9 εκατομμύρια τόνοι που οφείλονται στις άμεσες πολεμικές συγκρούσεις. Το σαμποτάζ στους αγωγούς φυσικού αερίου Nord Stream 1 και Nord Stream 2 ήταν επίσης ένας σημαντικός παράγοντας εκπομπών, αντιστοιχώντας σε 14,6 εκατομμύρια τόνους.  

Γράφημα: Συνολικές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου από τους διάφορους τομείς της Ουκρανίας, μετρούμενες σε εκατομμύρια μετρικούς τόνους CO². Προσαρμογή de Klerk et al. (2023).

Ωστόσο, οι παραπάνω εκπομπές καταγράφηκαν πριν από την κατάρρευση του φράγματος Νόβα Καχόβκα, τη μεγαλύτερη περιβαλλοντική καταστροφή στην Ευρώπη μετά την καταστροφή του Τσερνόμπιλ το 1986. Ο υδροηλεκτρικός σταθμός Καχόβκα, στη νότια Ουκρανία, ανατινάχθηκε στις 6 Ιουνίου 2023. Σύμφωνα με το Planet [5], η επακόλουθη κατάρρευση του φράγματος Νόβα Καχόβκα προκάλεσε την πλημμύρα 410-420 τετραγωνικών χιλιομέτρων, συμπεριλαμβανομένων 3,5-5 τετραγωνικών χιλιομέτρων καλλιεργήσιμων εκτάσεων. Ενώ ολόκληρες πόλεις καταστράφηκαν και χιλιάδες ζώα πνίγηκαν, η περιοχή της Χερσώνας ήταν μία από τις πλέον πληγείσες· 4.000 κάτοικοι αναγκάστηκαν να την εκκενώσουν [6], καθώς έμειναν χωρίς σπίτια, πρόσβαση σε νερό και ηλεκτρικό ρεύμα.

Σύμφωνα με το Υπουργείο Προστασίας Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων της Ουκρανίας [7], πάνω από το 80% του νερού χάθηκε από τον ταμιευτήρα Kakhovka, ο οποίος παρείχε πόσιμο νερό σε πάνω από 1 εκατομμύριο Ουκρανούς. Επιπλέον, 800 τετραγωνικά χιλιόμετρα φυσικών αποθεμάτων είχαν πλημμυρίσει μέχρι τις 5 Ιουλίου, καταστρέφοντας τη χλωρίδα και την πανίδα σημαντικών Εθνικών Φυσικών Πάρκων. Επίσης, 456.000 τόνοι [8] τόνοι λαδιού μετασχηματιστή κατέληξαν στο νερό, με κίνδυνο χημικής και βακτηριολογικής μόλυνσης και, ως εκ τούτου, εξάπλωσης μολυσματικών ασθενειών. Η αναπόφευκτη αφυδάτωση του εδάφους επίσης αύξησε τη συγκέντρωση επιβλαβών τοξικών ουσιών στο νερό. Η έκταση της πλημμύρας μεταξύ της 6^ης και της 9^ης Ιουνίου απεικονίζεται στον παρακάτω χάρτη.

Χάρτης 1: Καταστροφή του φράγματος Νόβα Καχόβκα. Προσαρμογή από PAX (2023) και Planet (2023).

Οικοκτονία (Ecocide): η περιβαλλοντική ζημία είναι έγκλημα από μόνη της

Οι καταστροφικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις της καταστροφής του φράγματος Νόβα Καχόβκα στην Ουκρανία αποτελούν ένα τρανταχτό παράδειγμα αυτού που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «οικοκτονία». Για να κατανοήσουμε τον ορισμό του όρου «οικοκτονία», στραφήκαμε στη Léa Weimann, συν-επικεφαλής της πρωτοβουλίας «Youth for Ecocide Law» (Νεολαία για το νόμο περί οικοκτονίας) της Stop Ecocide International [9]. Πρόκειται για μία πρωτοβουλία με βάση το Ηνωμένο Βασίλειο, η οποία έχει ενταχθεί στο παγκόσμιο κίνημα που επιδιώκει να χαρακτηριστεί η οικοκτονία ως έγκλημα. Η Stop Ecocide International ορίζει την οικοκτονία ως «κάθε παράνομη ή αλόγιστη πράξη που διαπράττεται με τη γνώση ότι υπάρχει σημαντική πιθανότητα να προκαλέσει σοβαρή και είτε εκτεταμένη είτε μακροχρόνια είτε μη αναστρέψιμη ζημία στο περιβάλλον». Η Weimann υπογραμμίζει ότι «ιστορικά, αλλά ακόμη και σήμερα, η περιβαλλοντική ζημία γίνεται σε μεγάλο βαθμό αντιληπτή ως τυχαία, οπότε δεν θεωρείται πραγματικά ως έγκλημα από μόνη της». Με αφορμή την πρόσφατη κατάρρευση του φράγματος Νόβα Καχόβκα στην Ουκρανία, την πιο πρόσφατη πράξη οικοκτονίας, ανέφερε ότι «παρά το γεγονός ότι η οικοκτονία περιλαμβάνεται στον εθνικό Ποινικό Κώδικα της Ουκρανίας, αλλά και ως έγκλημα πολέμου στο πλαίσιο του Καταστατικού της Ρώμης, δεν έχει την απαραίτητη ισχύ για να διωχθεί αποτελεσματικά». Πράγματι, σύμφωνα με το άρθρο 8 παράγραφος 2 στοιχείο β) σημείο iv) του Καταστατικού της Ρώμης [10], δεδομένου του υπερβολικά υψηλού ορίου για τη σοβαρότητα και την ένταση της περιβαλλοντικής ζημίας, δεν έχει υποβληθεί καμία καταγγελία. Επιπλέον, οι κρατικοί και εταιρικοί φορείς εξαιρούνται από το άρθρο, γεγονός που καθιστά αδύνατη τη διασφάλιση της λογοδοσίας.

Συρία

Οι διαδηλώσεις υπέρ της δημοκρατίας στη νότια Συρία τον Μάρτιο του 2011 κατέληξαν σε έναν συνεχιζόμενο εμφύλιο πόλεμο πλήρους κλίμακας. Σύμφωνα με το Global Forest Watch [11] και όπως φαίνεται στους παρακάτω χάρτες, η Συρία έχασε 270 τετραγωνικά χιλιόμετρα δενδροκάλυψης, μεταξύ 2001 και 2022, σημειώνοντας μείωση 26%. Στο ανατολικό τμήμα της Συρίας, η Λαττάκεια είναι η περιοχή που έχει πληγεί περισσότερο με απώλεια δενδροκάλυψης 142 τετραγωνικών χιλιομέτρων, ακολουθούμενη από τη Χάμα με 773 τετραγωνικά χιλιόμετρα, την Ιντλέμπ με 264 τετραγωνικά χιλιόμετρα και την Ταρτούς με 124 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Η κύρια αιτία ήταν οι πυρκαγιές, που ευθύνονται για την απώλεια 153 τετραγωνικών χιλιομέτρων δενδροκάλυψης, ενώ το 2012 ευθύνονταν για το εντυπωσιακό 73% της απώλειας δασών.  

Χάρτες 2 και 3: Το ποσοστό δενδροκάλυψης και το ποσοστό απώλειας δενδροκάλυψης, λόγω πυρκαγιών και συγκρούσεων στη Συρία (αριστερά) και στις περιοχές Λαττάκεια και Ταρτούς, στη δυτική όχθη της Συρίας (δεξιά), κατά τα έτη 2001-2022. Προσαρμογή από το Global Forest Watch (2022).

Σύμφωνα με μία έκθεση της PAX του 2023 [12], οι στρατιωτικές επιχειρήσεις, όπως η ανάφλεξη βομβών και η σκόπιμη καύση δασών μέσω αεροπορικών επιδρομών και βομβαρδισμών, έχουν προκαλέσει μαζική αποψίλωση των δασών. Κατά την περίοδο 2011-2021, στη Λαττάκεια, στη Χάμα, στη Χομς και στο Ιντλέμπ σημειώθηκε απώλεια της δενδροκάλυψης σε ποσοστό άνω του 36% (453,2 τετραγωνικά χιλιόμετρα) λόγω των συγκρούσεων μεταξύ των δυνάμεων του καθεστώτος και των ομάδων ανταρτών και λόγω της ανεπαρκούς διαχείρισης των δασών. Επιπλέον, στα Κουρδικά Όρη σημειώθηκε 56% απώλεια δασών μεταξύ 2017-2022, ιδίως μετά την κατάληψη της περιοχής από τον υποστηριζόμενο από την Τουρκία Ελεύθερο Συριακό Στρατό το 2018. Από την άλλη πλευρά, το όρος Barsa υπέστη απώλεια δασών κατά ποσοστό 59%, μεταξύ 2018-2021, μετά την υπό τουρκική ηγεσία στρατιωτική επιχείρηση «Κλάδος Ελαίας» του 2018. Επιπλέον, οι συριακές επιθέσεις κατά των μαχητών του ISIS που κρύβονταν στους οπωρώνες της Παλμύρας προκάλεσαν απώλεια της δενδροκάλυψης κατά 52% και ζημιές στις υποδομές ύδρευσης και άρδευσης μεταξύ 2013-2021. Τέλος, το 80% των δέντρων χάθηκε στη Δαμασκό λόγω των βομβαρδισμών κατά την περίοδο 2010-2018, ενώ η Νταράα έχει χάσει το 90% της δασοκάλυψης από το 2011, λόγω των έντονων μαχών και της ανάγκης για καυσόξυλα. 

Χάρτης 4: Ποσοστό δενδροκάλυψης και ποσοστό απώλειας της δενδροκάλυψης στα Κουρδικά Όρη και στο όρος Barsa, στο βόρειο τμήμα της Συρίας, κατά τα έτη 2001-2022. Προσαρμογή από το Global Forest Watch (2022).

Δεδομένου ότι η αποψίλωση των δασών που συνδέεται με τις συγκρούσεις είναι ένα πολύπλευρο φαινόμενο, θα πρέπει να ληφθούν υπόψη διάφοροι παράγοντες. Μεταξύ των πιο σημαντικών είναι η υλοτομία και η αραίωση καυσόξυλων για οικιακούς σκοπούς, όπως το μαγείρεμα και η θέρμανση. Οι υλοτόμοι και οι έμποροι εκμεταλλεύτηκαν τις υψηλές τιμές των καυσίμων και δημιούργησαν μια μαύρη αγορά παράνομης υλοτομίας για να εξυπηρετήσουν τις οικογένειες που πλήττονται από τη φτώχεια. Η παραγωγή ξυλάνθρακα αποτέλεσε επίσης μια εναλλακτική λύση για το παραδοσιακό καύσιμο μαζούτ, παρόλο που οι περισσότερες εγκαταστάσεις παραγωγής άνθρακα δεν έχουν άδεια λειτουργίας. Τα φυσικά δάση έχουν επίσης αντικατασταθεί από νέους οικισμούς για τους εσωτερικά εκτοπισμένους (IDPs), με οπωρώνες που χρησιμοποιούνται για καταυλισμούς για τους IDPs, καυσόξυλα και κατοικίες. Η έλλειψη νερού έχει επιδεινωθεί περαιτέρω λόγω του εκτεταμένου εκτοπισμού. Είναι εντυπωσιακό ότι μία μείωση του καθαρού νερού κατά 0,93% ισοδυναμεί με μία αύξηση της αποψίλωσης των δασών κατά 1% [13], γεγονός που δείχνει την αλληλεξάρτηση ανάμεσα στα υγιή οικοσυστήματα και στην πρόσβαση σε αναγκαίους πόρους.

Όσον αφορά την ατμοσφαιρική ρύπανση, το 2022 η μέση συγκέντρωση αιωρούμενων σωματιδίων (PM2.5) στη Συρία ήταν 4 φορές μεγαλύτερη από το ετήσιο όριο ποιότητας του αέρα του ΠΟΥ [14]. Τέλος, αν και οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα [15] έχουν μειωθεί λόγω της μείωσης της παραγωγής που σχετίζεται με το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο, ο τομέας της ηλεκτρικής ενέργειας και της θέρμανσης ήταν υπεύθυνος για την εκπομπή περίπου 12 εκατομμυρίων τόνων διοξειδίου του άνθρακα το 2019.

Τα χημικά όπλα και η διαμάχη γύρω από το ζήτημα της καταστροφής τους

Σύμφωνα με το SNHR [16], η περίοδος από τον Δεκέμβριο του 2012 έως τον Αύγουστο του 2023 περιλαμβάνει 222 χημικές επιθέσεις στη Συρία με τρομερές συνέπειες για τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Μετά από πιέσεις της διεθνούς κοινότητας, η Συρία αναγκάστηκε να καταστρέψει τα χημικά της όπλα. Την επιχείρηση ανέλαβε η κοινή αποστολή του ΟΗΕ και του Οργανισμού για την Απαγόρευση Χημικών Όπλων (OPCW) [17] το 2013, κατά την οποία καταστράφηκαν 600 τόνοι χημικών υλικών με τεχνολογία εξουδετέρωσης στο αμερικανικό πλοίο Cape Ray, στα διεθνή ύδατα της Μεσογείου. Ωστόσο, περιβαλλοντικές οργανώσεις όπως η Greenpeace και η WWF [18] εξέφρασαν τις ανησυχίες τους σχετικά με την έλλειψη διαφάνειας ή σχεδίου δράσης σε περίπτωση ατυχήματος (διαρροή, έκρηξη κ.λπ.).

Το θέμα της καταστροφής των χημικών όπλων της Συρίας συνεχίζει να προκαλεί έντονες διαμάχες, καθώς η Συρία δεν έχει ακόμη αποκαλύψει [19] πληροφορίες σχετικά με τα εναπομείναντα αποθέματα των χημικών της όπλων, γεγονός που εγείρει ανησυχίες για το ενδεχόμενο μιας μελλοντικής επίθεσης με χημικά. Η έλλειψη διαφάνειας σε συνδυασμό με την ατιμωρησία που προστατεύει το καθεστώς Άσαντ αναδεικνύει την ανάγκη πλήρους, άμεσης και ασφαλούς καταστροφής όλων των τύπων χημικών όπλων που αποτελούν απειλή τόσο για την ανθρώπινη ζωή όσο και για το περιβάλλον. 

Κολομβία

Από την δεκαετία του 1960 έως και το 2016, η Κολομβία βίωσε πάνω από 5 δεκαετίες πολιτικών και στρατιωτικών συγκρούσεων μεταξύ δεξιών ομάδων και αριστερών ανταρτών. Τη δεκαετία του 1980, για να διασφαλίσει στρατιωτική και εδαφική υπεροχή, η μεγαλύτερη αριστερή αντάρτικη οργάνωση, FARC (Επαναστατικές Ένοπλες Δυνάμεις Κολομβίας), ήλεγχε το 70% των καλλιεργειών κόκας στην Κολομβία [20], ενός αυτοφυούς φυτού με φαρμακευτικές ιδιότητες, το οποίο, όταν επεξεργάζεται, μετατρέπεται στον εξαιρετικά κερδοφόρο «λευκό χρυσό»: την κοκαΐνη.

Το 1998, πολιτικές αναγκαστικής εξάλειψης της κόκας, όπως το «Σχέδιο Κολομβία» [21], έσπρωξαν την καλλιέργεια της κόκας ακόμη πιο βαθιά σε απομακρυσμένες περιοχές του Αμαζονίου και σε καταφύγια αυτόχθονων πληθυσμών. Ενώ η κρατική παρέμβαση κατέστη ανεπιτυχής, το περιβάλλον υπέφερε σιωπηλά, με αντάρτες και εγκληματικές ομάδες να καταλαμβάνουν εδάφη με σκοπό τη μετατροπή τους σε βοσκοτόπια, την παράνομη υλοτομία και την εξόρυξη χρυσού για να ενισχύσουν την εξουσία τους. Σύμφωνα με τον Doug Weir, σε συνέντευξή που παραχώρησε στους Διαλόγους του ΙΣΝ, «σε μια σύρραξη πολλές φορές σκεφτόμαστε την άμεση επίδραση, όπως τις εκρήξεις και τις καταστροφές, αλλά στην πραγματικότητα είναι οι έμμεσες επιπτώσεις που είναι πιο ουσιαστικές και μακροχρόνιες: o τρόπος με τον οποίο αναστέλλεται η ικανότητα μιας χώρας να προστατεύει το περιβάλλον της».

Μεταξύ 2010 και 2015, η μετατροπή των πρωτογενών δασών σε βοσκότοπους για την εκτροφή βοοειδών αντιστοιχούσε στο 50% του εθνικού ποσοστού αποψίλωσης των δασών [22]. Το 2016, υπογράφηκε η «Τελική Συμφωνία για τον Τερματισμό της Ένοπλης Σύγκρουσης» [23] μεταξύ της κυβέρνησης και των FARC. Ωστόσο, με την απουσία των FARC από το προσκήνιο, προέκυψε ένας πιο έντονος αγώνας εξουσίας μεταξύ των εγκληματικών ομάδων. Μέχρι το 2016, περισσότερο από το 5% της συνολικής επιφάνειας της Κολομβίας είχε αποψιλωθεί [24] λόγω της παράνομης εξόρυξης χρυσού και του οργανωμένου εγκλήματος συνδυαστικά.

Σύμφωνα με την Παγκόσμια Έκθεση για τα Ναρκωτικά 2023 [25], το 20% της καλλιέργειας κόκας εντοπίζεται στη λεκάνη του Αμαζονίου, ενώ μεταξύ 2000 και 2021 η αποψίλωση των δασών που σχετίζεται με τα ναρκωτικά κατέλαβε 7.350 km² στο Διαμέρισμα της Κακετά, 6.560 km² στο Διαμέρισμα της Μέτα, 3.710 km² στο Διαμέρισμα της Γκουαβιάρε και 2.360 km² στο Διαμέρισμα της Πουτουμάγιο. Μεταξύ 2016-2018, η αποψίλωση των δασών αυξήθηκε σε 31 προστατευόμενες περιοχές [26]. Στο Εθνικό Πάρκο Serranía de la Macarena στη Meta, η αποψίλωση των δασών αυξήθηκε από τα 41 στα 91 km² και στη Santa Marta της Magdalena, από τα 7 στα 30 km² [27], λόγω της αρπαγής γαιών μετά τις συγκρούσεις. Σύμφωνα με τον παρακάτω θερμικό χάρτη μιας ανεξάρτητης μελέτης [28], τα αναφερόμενα Διαμερίσματα πράγματι έχουν πληγεί ιστορικά περισσότερο τόσο από τις πιέσεις αποψίλωσης των δασών όσο και από τις ένοπλες συγκρούσεις και την καλλιέργεια της κόκας, συνδυαστικά.  

Χάρτης 5: Πιέσεις αποψίλωσης των δασών λόγω των ένοπλων συγκρούσεων και της καλλιέργειας κόκας στα Διαμερίσματα της Κολομβίας, κατά τα έτη 2000-2015. Προσαρμογή από Negret et al. (2019).

Όσον αφορά τα μεταγενέστερα στάδια του εμπορίου ναρκωτικών, μεταξύ 2010 και 2020, καταστράφηκαν 16.000 παράνομοι χώροι επεξεργασίας [29] και αναγκάστηκαν να απορρίψουν 304 εκατομμύρια κιλά στερεών και 42 εκατομμύρια γαλόνια υγρών χημικών πρόδρομων ουσιών στα δάση, γεγονός που είχε καταστροφικές συνέπειες. Παρολαυτά οι πιο περιβαλλοντοκεντρικές πολιτικές του νέου προέδρου της Κολομβίας, Γκουστάβο Πέτρο, προκάλεσαν ιστορική μείωση της αποψίλωσης των δασών μεταξύ άλλων. Το ποσοστό μειώθηκε [30] κατά 29% σε σχέση με το 2021 και κατά 36% στην περιοχή του Αμαζονίου. Ωστόσο, αν δεν τερματιστεί πλήρως ο Πόλεμος κατά των Ναρκωτικών, οι προσπάθειες αυτές δεν θα είναι βιώσιμες, με τα δάση και τις προστατευόμενες περιοχές να εξακολουθούν να αποτελούν στόχο.

Βιετνάμ

Ο πόλεμος του Βιετνάμ ήταν ένας από τους πιο καταστροφικούς πολέμους όσον αφορά τις συνέπειές του στις ανθρώπινες ζωές. Από το 1962 έως το 1971, 20 εκατομμύρια γαλόνια Πορτοκαλί Παράγοντα (αγγλικά: Agent Orange) [31], ενός αποφυλλωτικού που εμπεριέχει ένα επικίνδυνο υποπροϊόν, τη διοξίνη TCDD, ψεκάστηκαν στο Βιετνάμ, στην Καμπότζη και στο Λάος με αποτέλεσμα τη μόλυνση του εδάφους και μακροπρόθεσμα προβλήματα για την ανθρώπινη υγεία. Η Επιχείρηση Ranch Hand, όπως ονομάστηκε το πρόγραμμα φυτοκτόνων και αποφυλλωτικών ενάντια στους Βιετκόνγκ, κατέστρεψε τη βλάστηση της ζούγκλας που χρησιμοποιούσαν ως καταφύγιο και τους στέρησε τα αποθέματα τροφής τους. Συγκεκριμένα, πάνω από 26.300 τετραγωγικά χιλιόμετρα [32] ψεκάστηκαν με τεράστιες ποσότητες φυτοκτόνων, καταστρέφοντας το 15,2% του Νότιου Βιετνάμ (1.725.400 km²). Επιπλέον, περισσότερα από 20.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα δασών επλήγησαν, με 90 εκατομμύρια κυβικά μέτρα ξυλείας και 1.500 τετραγωνικά χιλιόμετρα μαγκρόβιων δασών να καταστρέφονται.

Πέρα από τον Πορτοκαλί Παράγοντα, οι βόμβες ναπάλμ προκάλεσαν επίσης μεγάλες ζημιές στα οικοσυστήματα του Βιετνάμ, ιδίως στα βουνά της περιοχής A Lưới. Παραδόξως, οι Βιετκόνγκ [33] συνέβαλαν στην εκτεταμένη αποψίλωση των δικών τους εδαφών, καθώς χρησιμοποιούσαν τις βομβαρδισμένες περιοχές ως καταφύγια για τις ανενεργές μπουλντόζες και τη μεταφορά μεγάλων οχημάτων.

Η εφαρμογή του Πορτοκαλί Παράγοντα σταμάτησε το 1970, με τα υπολείμματά του να αποθηκεύονται στην αεροπορική βάση Bien Hoa και στις επιχειρήσεις του Χημικού Σώματος, ενώ το υπόλοιπο μεταφέρθηκε στην ατόλη Johnson, ένα νησί νοτιοανατολικά της Χαβάης, για να καταστραφεί [34] το 1977 με θαλάσσια αποτέφρωση. Περισσότερα από 50 χρόνια αργότερα, η μόλυνση έχει εξαπλωθεί στην ανθρώπινη τροφική αλυσίδα, κυρίως στο κρέας, στα γαλακτοκομικά προϊόντα, στα ψάρια και στα οστρακοειδή. Αναμφίβολα, θα χρειαστούν αιώνες για την αναγέννηση των τοπίων που χάθηκαν, ιδίως υπό την υφιστάμενη απειλή της κλιματικής αλλαγής, γεγονός που καθιστά επιτακτική την ανάγκη να αποδοθούν ευθύνες στους υπαίτιους και να αποκατασταθεί το οικοσύστημα.

Ο Πόλεμος του Κόλπου

Στις 2 Αυγούστου 1990, ο Πόλεμος του Κόλπου προκλήθηκε [35] από την εισβολή του Ιράκ στο Κουβέιτ λόγω κατηγοριών ότι το Κουβέιτ εξήγαγε περισσότερο πετρέλαιο από τις προβλεπόμενες ποσότητες του Οργανισμού Εξαγωγών Πετρελαιοπαραγωγών Χωρών. Όταν το Ιράκ υποχώρησε από το Κουβέιτ στις 28 Φεβρουαρίου 1991, έβαλε φωτιά σε περισσότερες από 700 πετρελαιοπηγές [36], χρησιμοποιώντας έτσι το πετρέλαιο ως όπλο πολέμου. Κατά συνέπεια, 6 εκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου καίγονταν ημερησίως για σχεδόν 10 μήνες. Οι πετρελαϊκές πυρκαγιές, όχι μόνο απελευθέρωσαν 133 εκατομμύρια τόνους CO² [37], αλλά δημιούργησαν και ένα στρώμα πυκνού καπνού, όπως φαίνεται παρακάτω. Τα νέφη από τον καπνό δημιούργησαν ένα απόθεμα που μοιάζει με πίσσα, γνωστό ως «tarcrete», σε έκταση 1.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων στις ερήμους του Κουβέιτ [38]. 

Φωτογραφία: Φωτογραφία της NASA [39] από τις 7 Απριλίου 1991, που απεικονίζει τις πυρκαγιές δυτικά των δέλτα του Τίγρη και του Ευφράτη και νότια του κόλπου του Κουβέιτ.

Η άμεση απελευθέρωση αργού πετρελαίου από τις μονάδες αποθήκευσης, οι σαμποταρισμένοι αγωγοί και τα πετρελαιοφόρα προκάλεσαν επίσης μεγάλες ζημιές με 246 πετρελαϊκές λίμνες να μολύνουν 40 εκατομμύρια τόνους γης [40]. Επιπλέον, 11 εκατομμύρια βαρέλια χύθηκαν στον Περσικό Κόλπο, καταστρέφοντας 800 χλμ. ακτογραμμής. Όπως φαίνεται παρακάτω, μετά την κατάσβεση των πυρκαγιών, οι περιοχές όπου υπήρχαν πετρελαιοπηγές ήταν έντονα μολυσμένες από υπολείμματα πετρελαίου.

Φωτογραφία: Φωτογραφία της NASA [41], από την 1^η Δεκεμβρίου 1991, που απεικονίζει την μολυσμένη περιοχή γύρω από τις πετρελαιοπηγές Albuoran και Umm Gudair νότια του κόλπου του Κουβέιτ (αριστερά), και φωτογραφία Landsat της NASA [42], από το 1992, που απεικονίζει την μολυσμένη περιοχή δυτικά των δέλτα του Τίγρη και του Ευφράτη (δεξιά).

Μελέτες από το 2019 [43] έδειξαν ότι η μόλυνση σε ορισμένες κεφαλές φρεατίων έφτανε σε βάθος έως και 4 μέτρα, ενώ μελέτες του 2021 έδειξαν ότι περισσότερο από το 90% του μη προστατευμένου μολυσμένου εδάφους παρέμενε εκτεθειμένο στο περιβάλλον. Η διεθνής κοινότητα και οι ιδιωτικές εταιρείες εξακολουθούν να διεξάγουν προγράμματα «εξυγίανσης» για την αποκατάσταση του μολυσμένου εδάφους. Το Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Αποκατάστασης του Κουβέιτ υπό την εντολή του ΟΗΕ, το οποίο έχει προγραμματιστεί να ολοκληρωθεί το 2028, υποσχέθηκε 3 δισεκατομμύρια δολάρια για την αποκατάσταση 26 εκατομμυρίων κυβικών μέτρων μολυσμένου εδάφους, το 2013. Τον Οκτώβριο του 2023, η Εταιρεία Πετρελαίου του Κουβέιτ (Kuwait Oil Company) υπέγραψε μία σύμβαση αποκατάστασης ύψους $1.7 δις [44], γεγονός που μας κάνει να αναρωτιόμαστε αν η πολιτική καθώς και τα συμφέροντα των μετόχων θα επιβραδύνουν περαιτέρω την επίλυση αυτού του προβλήματος που υφίσταται εδώ και 31 χρόνια.

Με το βλέμμα στραμμένο προς το μέλλον

Το περιβάλλον πρέπει να ενσωματωθεί πλήρως στον τρόπο με τον οποίο εξετάζουμε τον πόλεμο. Είναι το νερό που πίνουμε, η τροφή που τρώμε, ο αέρας που αναπνέουμε. Οι κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις και το περιβάλλον είναι άρρηκτα συνδεδεμένες. Χρειαζόμαστε βιώσιμα μοντέλα ανασυγκρότησης που θα μπορούν να καθιερώσουν την οικοκτονία στο νομικό πλαίσιο, να διασφαλίζουν τη λογοδοσία και να παρέχουν τεχνική και οικονομική βοήθεια μετά τη λήξη των συγκρούσεων.

Όπως ανέφερε ο Γενικός Διευθυντής του Ελληνικού Γραφείου της Greenpeace [45], Νίκος Χαραλαμπίδης, κατά τη διάρκεια συνέντευξης που παραχώρησε στην ομάδα των Διαλόγων του ΙΣΝ, «σε μία εποχή κλιματικής κρίσης και καταστροφής της βιοποικιλότητας, οι πρωτοβουλίες “πράσινης ανασυγκρότησης” δεν πρέπει να περιορίζονται ή με τη σειρά τους να περιορίζουν την κλιματική ανθεκτικότητα. Δεν πρόκειται για μία κατάσταση “game over”. Αυτό που κάνουμε ή δεν κάνουμε σήμερα διαμορφώνει το εγγύς μέλλον μας. Πρέπει να είμαστε αισιόδοξοι για το μέλλον και να αποφύγουμε τις καταστροφολογικές αφηγήσεις».

Credits
Χάρτες: Θανάσης Τρομπούκης
Σχεδιασμός Infographics: Till noon
Μετάφραση: Αγγελής Τσότρας

Παραπομπές

[1] Conflict and Environment Observatory (CEOBS). Available from: https://ceobs.org/

[2] Global Conflict Tracker (2023). War in Ukraine. Available from: https://www.cfr.org/global-conflict-tracker/conflict/conflict-ukraine

[3] De Klerk, L. et al. (2023). Climate damage caused by Russia’s war in Ukraine. Initiative on GHG accounting of war. Available from: https://en.ecoaction.org.ua/wp-content/uploads/2023/06/clim-damage-by-russia-war-12months.pdf

[4] European Commission (2022). Co2 emissions of all world countries: 2022 report. Available from: https://edgar.jrc.ec.europa.eu/report_2022

[5] Zaroda, M. (2023). Navigating The Kakhovka Dam Collapse: NASA Harvest Consortium Assesses Agriculture Impacts With Satellite Imagery. Planet. Available from: https://www.planet.com/pulse/navigating-the-kakhovka-dam-collapse-nasa-harvest-consortium-assesses-agriculture-impacts-with-satellite-imagery/

[6] PAX (2023). A Preliminary Environmental Risk Assessment of the Kakhovka Dam Flooding. Available from: https://paxvoorvrede.nl/wp-content/uploads/2023/06/PAX_REPORT_Kakhovka_FIN.pdf

[7] Ministry of Environmental Protection and Nature Resources of Ukraine (2023). Briefing on the environmental damage caused by Russia’s war of aggression against Ukraine (June 24 – July 5, 2023). Available from: https://ecozagroza.gov.ua/en/feed/2446

[8] PAX (2023)

[9] Stop Ecocide International. Available from: https://www.stopecocide.earth/

[10] European Law Institute (n.d.). Ecocide. Available from: https://www.europeanlawinstitute.eu/projects-publications/completed-projects/ecocide/

[11] Global Forest Watch (2022). Syria. Available from: https://www.globalforestwatch.org/dashboards/country/SYR/?location=WyJjb3VudHJ5IiwiU1lSIl0=&map=eyJjYW5Cb3VuZCI6dHJ1ZX0=

[12]. PAX (2023). Axed and Burned: How Conflict-caused Deforestation Impacts Environmental, Socio-economic and Climate Resilience in Syria. Available from: https://paxforpeace.nl/publications/axed-burned/

[13] Mwayi Mapalunga, A. and Naito, H. (2019). Effect of deforestation on access to clean drinking water. Environmental Sciences, 116 (17), 8249-8254. Available from: https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.1814970116

[14] IQAair (2023). Air Quality in Syria. Available from: https://www.iqair.com/syria

[15] Ritchie, H. and Rose, M. (2020). Co2 and Greenhouse Gas Emissions. Our World in Data. Available from: https://ourworldindata.org/co2/country/syria?country=~SYR#citation

[16] Syrian Network for Human Rights (SNHR) (2023). The 10th Anniversary of Two Ghoutas Attack: The Largest Chemical Weapons Attack by the Syrian Regime on Syrian Citizens. Available from: https://snhr.org/blog/2023/08/20/the-10th-anniversary-of-two-ghoutas-attack-the-largest-chemical-weapons-attack-by-the-syrian-regime-on-syrian-citizens/

[17] UNOPS (n.d.). Destroying Syria’s Chemical Weapons. Available from: https://www.unops.org/news-and-stories/stories/destroying-syrias-chemical-weapons

[18] WWF Hellas (2014). WWF Ελλάς για την καταστροφή των χημικών όπλων της Συρίας. Available from: https://www.contentarchive.wwf.gr/news/1250-wwf

[19] United Nations Meetings Coverage and Press Releases (2023). Syria’s Chemical Weapons Declaration Still Inaccurate, Unfinished, Top Disarmament Official Tells Security Council, Reiterating Need for Damascus to Fully Cooperate. Available from: https://press.un.org/en/2023/sc15350.doc.htm

[20] Barrera-Ramírez, J., Prado, V. and Solheim, H. (2019). Life cycle assessment and socioeconomic evaluation of the illicit crop substitution policy in Colombia. Journal of Industrial Ecology, 23, 1237-1252. Available from: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/jiec.12917

[21] Cosoy, N. (2016). Has Plan Colombia really worked? BBC. Available from: https://www.bbc.com/news/world-latin-america-35491504

[22] Molina, M. (2022). Drivers of deforestation in the Colombian Amazon: cattle ranching. National Committee of the Netherlands. Available from: https://www.iucn.nl/en/publication/drivers-of-deforestation-in-the-colombian-amazon-cattle-ranching/

[23] Lopera-Molano, D. and Lopera-Molano, A.M. (2020). Designing communities in peace: Participatory action-research approaches embedded in regional education in Colombia. International Journal of Community Research and Engagement, 13 (1), 1-16. Available from: https://www.researchgate.net/publication/342101116_Designing_communities_in_peace_Participatory_action-research_approaches_embedded_in_regional_education_in_Colombia

[24] The Global Initiative Against Transnational Organized Crime (2016). Organized Crime and Illegally Mined Gold in Latin America. Available from: https://globalinitiative.net/wp-content/uploads/2016/03/Organized-Crime-and-Illegally-Mined-Gold-in-Latin-America.pdf

[25] United Nations Office on Drugs and Crime (2023). World Drug Report. Chapter 4: The nexus between drugs and crimes that affect the environment and convergent crime in the Amazon Basin. Available from: https://www.unodc.org/res/WDR-2023/WDR23_B3_CH4_Amazon.pdf

[26] Clerici, N. et al. (2020). Deforestation in Colombian protected areas increased during post-confict periods. Scientific Reports, 10 (4971). Available from: https://www.nature.com/articles/s41598-020-61861-y

[27] We Stand for Wildlife Colombia (2020). Deforestation Increased in National Protected Areas During the Post-conflict. Available from: https://colombia.wcs.org/en-us/WCS-Colombia/News/articleType/ArticleView/articleId/14110/DEFORESTATION-INCREASED-IN-NATIONAL-PROTECTED-AREAS-DURING-THE-POST-CONFLICT.aspx

[28] Negret, P.J. et al. (2019). Emerging evidence that armed conflict and coca cultivation influence deforestation patterns. Biological Conservation, 239. Available from: https://www.researchgate.net/publication/335129251_Emerging_evidence_that_armed_conflict_and_coca_cultivation_influence_deforestation_patterns

[29] Del Guaviare, S.J. (2023). Colombia’s forests, silent victims of the war on drugs. El País. Available from: https://english.elpais.com/international/2023-06-24/colombias-forests-silent-victims-of-the-war-on-drugs.html)

[30] Noriega, S. (2023). The secret to Colombia’s drop in deforestation? Armed groups. Al Jazeera. Available from: https://www.aljazeera.com/news/2023/8/22/the-secret-to-colombias-drop-in-deforestation-armed-groups

[31] Fuller, T. (2012). 4 Decades on, U.S. Starts Cleanup of Agent Orange in Vietnam. The New York Times. Available from: https://www.nytimes.com/2012/08/10/world/asia/us-moves-to-address-agent-orange-contamination-in-vietnam.html

[32] Nguyen, X. N. et al. (2013). Project “Environmental Remediation of Dioxin Contaminated Hotspots in Vietnam”. Comprehensive Report. Agent Orange/dioxin contamination at three hotspots: Bien Hoa, Da Nang and Phu Cat Airbases. Ministry of Natural Resources and Environment Office of National Steering Committee. Available from: https://vietnam.un.org/sites/default/files/2019-08/CTT%20Tieng%20Anh_resize.pdf

[33] Robert, A. (2016). At the Heart of the Vietnam War: Herbicides, Napalm and Bulldozers Against the A Lưới Mountains. Journal of Alpine Research, 104 (1). Available from: https://journals.openedition.org/rga/3266

[34] Ray Olson, K. and Morton, L.W. (2019). Long-Term Fate of Agent Orange and Dioxin TCDD Contaminated Soils and Sediments in Vietnam Hotspots. Open Journal of Soil Science, 9(1). Available from: https://www.scirp.org/journal/paperinformation?paperid=90675

[35] Britannica (2023). Persian Gulf War: 1990-1991. Available from: https://www.britannica.com/event/Persian-Gulf-War

[36] CEOBS (2016). What the environmental legacy of the Gulf War should teach us. Available from: https://ceobs.org/what-the-environmental-legacy-of-the-gulf-war-should-teach-us/

[37] Stan. A.M. (2021). Environmental warfare and the meaning of long-lasting, widespread, and severe effects in the law of armed conflict. Thesis. Johannes Kepler University Linz. Available from: https://epub.jku.at/obvulihs/download/pdf/6261101?originalFilename=true

[38] CEOBS, 2016

[39] Gateway to Astronaut Photography of Earth (1991). STS037-152-91. Available from: https://eol.jsc.nasa.gov/SearchPhotos/photo.pl?mission=STS037&roll=152&frame=91

[40] Chabert, V. (2022). Environmental protection in armed conflicts: Iraq and the First Gulf War. Opinio Juris. Available from: https://www.opiniojuris.it/environmental-protection-in-armed-conflicts-iraq-and-the-first-gulf-war/

[41] Gateway to Astronaut Photography of Earth (1991). STS044-75-27. Available from: https://eol.jsc.nasa.gov/SearchPhotos/photo.pl?mission=STS044&roll=75&frame=27

[42] NASA (2012). Landsat at 40: The Long View of Earth from Space. Available from: https://d9-wret.s3.us-west-2.amazonaws.com/assets/palladium/production/s3fs-public/atoms/files/2012%20Landsat%20%20at%2040%20Top%2010%20Images%20Brochure.pdf

[43] Syal, R. (2021). ‘Gushing oil and roaring fires’: 30 years on Kuwait is still scarred by catastrophic pollution. The Guardian. Available from: https://www.theguardian.com/environment/2021/dec/11/the-sound-of-roaring-fires-is-still-in-my-memory-30-years-on-from-kuwaits-oil-blazes

[44] Hagagy, A. (2023). Kuwait Oil Company signs $1.7 bln soil-rehab contracts – document. Reuters. Available from: https://www.reuters.com/business/energy/kuwait-oil-company-signs-17-bln-soil-rehab-contracts-document-2023-10-18/

[45] Greenpeace Greece. Available from: https://www.greenpeace.org/greece/

*Οι απόψεις των συμμετεχόντων στις συζητήσεις Διάλογοι, είτε αυτοί συμμετέχουν ως εκπρόσωποι θεσμικών φορέων και οργανισμών είτε αυτοπροσώπως, σε αρθρογραφία ή άλλα οπτικοακουστικά μέσα εκφέρονται ελεύθερα, χωρίς πρότερη παρέμβαση ή υπόδειξη, εκφράζοντας την προσωπική τους γνώμη, κάθε φορά, αλλά όχι απαραίτητα τις θέσεις και τις απόψεις είτε του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) είτε του iMEdD.