Περιφρόνηση: η νέα πρόκληση της επόχης μας

12 Ιουνίου 2024

Το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος υποστηρίζει εδώ και χρόνια τις προσπάθειες του οργανισμού Special Olympics να επεκτείνει το πρόγραμμα Unified Sports σε σχολεία σε ολόκληρο τον κόσμο. Το πρόγραμμα έχει σχεδιαστεί με στόχο να προσφέρει τη δυνατότητα στα παιδιά με και χωρίς διανοητικές αναπηρίες να παίζουν μαζί και, κατ’ αυτόν τον τρόπο, να μάθουν να ζουν μαζί. Το μήνυμα είναι απλό, αλλά συνάμα βαθύτατο: όλοι αξίζουν να αντιμετωπίζονται με αξιοπρέπεια και όταν αυτό συμβαίνει, όλοι επωφελούνται.

Σήμερα, το μήνυμα αυτό είναι σημαντικό όχι μόνο για τα άτομα με διανοητικές αναπηρίες αλλά και για όλους εμάς τους υπόλοιπους. Υπάρχει ένα νέο ζήτημα στην πολιτική μας πραγματικότητα, το οποίο όμως δεν έχει προσελκύσει ακόμη την επιτακτική προσοχή που απαιτεί. Συζητάμε δημόσια σχετικά με τη μετανάστευση και την αναπαραγωγή. Διαφωνούμε μεταξύ μας όσον αφορά την εκπαίδευση και την επιβολή του νόμου, και προτάσσουμε ισχυρές απόψεις γύρω από τον πόλεμο και την ειρήνη. Αγωνιζόμαστε για το μέλλον του πλανήτη μας και για τις πηγές ενέργειας.

Όλα αυτά είναι πράγματι εξαιρετικά κρίσιμα ζητήματα, αλλά αυτό που κρύβεται σε κοινή θέα είναι το μοναδικό ζήτημα που μας εμποδίζει από το να μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε οποιοδήποτε από αυτά: η συνήθειά μας να αντιμετωπίζουμε ο ένας τον άλλον με περιφρόνηση και να στερούμε ο ένας από τον άλλον την αξιοπρέπεια. Στο πλαίσιο κάθε κοινότητας, κάθε κράτους και κάθε θρησκείας, αυτό που μας διασπά και μας καταστρέφει δεν είναι ούτε οι πολιτικές μας απόψεις, οι θρησκευτικές μας αξίες ή οι διαφορές μας, αλλά ο φανατισμένος θυμός και ο εθιστικός ιός της περιφρόνησης. Το πρόβλημα δεν είναι ότι διαφωνούμε, αλλά το πώς διαφωνούμε. Και, όταν διαφωνούμε με θυμό και περιφρόνηση, καθιστούμε αδύνατη την επίλυση των ίδιων των προβλημάτων που ισχυριζόμαστε ότι θέλουμε να επιλύσουμε. 

Η περιφρόνηση μοιάζει να είναι απανταχού παρούσα. Τα στοιχεία δείχνουν ότι η πλειοψηφία των Αμερικανών πιστεύει ότι η πολιτική είναι «τοξική και διχασμένη». Περισσότεροι από 30% από εμάς έχουν τερματίσει μία σχέση με κάποιον στενό φίλο ή φίλη ή κάποιο μέλος της οικογένειάς μας εξαιτίας πολιτικών ή πολιτιστικών ζητημάτων. Σχεδόν οι μισοί από εμάς «αυτολογοκρίνουμε» τα λόγια που είμαστε διατεθειμένοι να μοιραστούμε μεταξύ φίλων και κοινωνικών ομάδων, εξαιτίας του φόβου που έχουμε ότι θα δεχθούμε επιθέσεις μίσους. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι αλγόριθμοι των εταιριών τεχνολογίας έχουν γίνει «βασικοί παράγοντες που σκοτώνουν την αβροφροσύνη μας και παρεμποδίζουν την πολιτική, τις κυβερνήσεις και τον κοινωνικό μας ιστό, κυρίως σπέρνοντας την απομόνωση, την οργή και την εθιστική συμπεριφορά». (Swisher 2023). Η περιφρόνηση συμβάλλει στη βία, στον διχασμό και στην παράλυση. Και είναι παντού.

Γράφημα 1: «Το πρόβλημα». Προσαρμογή απο Pew Research Center (Σεπτέμβριος 2023), Luntz (Μάρτιος 2024) και YouGov (Φεβρουάριος 2024).

Στο μεγαλύτερο κομμάτι της ιστορίας μας, το να αντιμετωπίζεις τους άλλους με περιφρόνηση ήταν κάτι που θεωρούνταν αδυναμία, αλλά στις μέρες μας έχει καταλήξει να είναι ζήτημα υπερηφάνειας. Καυχιόμαστε για το πώς γελοιοποιούμε την άλλη πλευρά. Γινόμαστε δημοφιλείς όταν μπορούμε να ταπεινώνουμε και να εξευτελίζουμε όσους σκέφτονται διαφορετικά από εμάς. Μας εξυμνούν όταν μπορούμε να εντοπίσουμε προσωπικές ατέλειες ή αδυναμίες στους άλλους και να τις εκμεταλλευτούμε προς όφελός μας. Η περιφρόνηση μας κάνει διάσημους και δημοφιλείς, ακόμη και πλούσιους.

Μας κάνει όμως και δυστυχισμένους. Το να φερόμαστε στους άλλους με περιφρόνηση βλάπτει «εμάς» όσο βλάπτει τους «άλλους». Η κουλτούρα της περιφρόνησης είναι ένας σημαντικός λόγος που σχεδόν οι μισοί νέοι άνθρωποι αναφέρουν ότι αισθάνονται ότι δεν έχουν σημασία. Ομοίως, περισσότεροι από τους μισούς Αμερικανούς πιστεύουν ότι δεν είναι πλέον δυνατόν να λύσουμε τα προβλήματά μας. Ο κυνισμός, η μοναξιά και ο διχασμός δεν συνδυάζονται μόνο προκειμένου να μας κάνουν δυστυχισμένους, αλλά και για να καταστήσουν αδύνατη την επίτευξη οποιουδήποτε από τους στόχους που τόσο βαθιά πιστεύουμε ότι είναι σημαντικοί.

Ο φιλόσοφος René Girard παρατήρησε την εμφάνιση αυτού του φαινομένου πριν από σχεδόν έναν αιώνα, όταν ανακάλυψε αυτό που ονόμασε τον «μηχανισμό του αποδιοπομπαίου τράγου». Ο Girard εντόπισε ένα μοτίβο που παρατηρείται σταθερά στις ανθρώπινες κοινωνίες: οι άνθρωποι συγκεντρώνονται σε κοινότητες προκειμένου να υποστηρίξουν τις βασικές τους ανάγκες, αλλά δημιουργούνται εντάσεις εξαιτίας της τάσης που έχουν να μιμούνται και να ζηλεύουν τους άλλους. Αυτή η τάση κλιμακώνεται εύκολα σε δαιμονοποίηση και βία, και έτσι δημιουργούνται αποδιοπομπαίοι τράγοι: συσπειρωνόμαστε, δηλαδή, προκειμένου να κατηγορήσουμε τον «άλλο» και πιστεύουμε ότι με τη συντριβή του άλλου μπορεί να αποκατασταθεί η ειρήνη. Όταν οι κοινωνίες δεν διαθέτουν τα τελετουργικά ή τις αξίες που απαιτούνται για τη μείωση των εντάσεων και του θυμού που οδηγούν στην αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων, τότε αυξάνονται τα επικίνδυνα επίπεδα ενοχοποίησης και κατασυκοφάντησης. Αυτή είναι και η σημερινή μας κατάσταση. Κατηγορούμε και διασύρουμε τους άλλους, σε τέτοιο βαθμό και σε τέτοια κλίμακα που τελικά απειλούμαστε όλοι.

Στο UNITE, πιστεύουμε ότι η κρίση της περιφρόνησης μπορεί να θεραπευτεί, και έχουμε εμπνευστεί όχι μόνο από το θάρρος των αθλητών και των εθελοντών των Special Olympics, αλλά και από αμέτρητους Αμερικανούς που θέλουν να γεφυρώσουν τα χάσματα στην κουλτούρα μας και να κάνουν την περιφρόνηση να γυρίσει μπούμερανγκ. Σε όλες τις δημογραφικές ομάδες, σημαντικές πλειοψηφίες εκφράζουν μια εκτεταμένη δίψα για αλλαγή – αναζητούν διέξοδο.  Και πιστεύουμε ότι η διέξοδος είναι απλή: είναι η αξιοπρέπεια.   

Η αξιοπρέπεια είναι ένας νέος όρος για κάποιους, αλλά και τόσο παλιός όσο και ο πολιτισμός, η θρησκεία, η πνευματικότητα και η ψυχολογία. Η αξιοπρέπεια είναι η έμφυτη αξία μας – η αξία μας ως ανθρώπινα όντα. Το να φέρεσαι με περιφρόνηση σε κάποιον με τον οποίο διαφωνείς υπονοεί ότι είσαι καλύτερος από τον άλλον – το να του φέρεσαι με αξιοπρέπεια σημαίνει ότι μπορείς να δεις τον εαυτό σου στον άλλον. Το να φέρεσαι στον άλλον με αξιοπρέπεια σημαίνει να παραδέχεσαι ότι όσο κι αν διαφωνούμε και όσο επώδυνες κι αν έχουν καταστεί οι σχέσεις μας, μπορούμε να αναγνωρίζουμε την αξία του άλλου. Η περιφρόνηση εξευτελίζει και καταστρέφει, ενώ η αξιοπρέπεια εξυψώνει και θεραπεύει.

Για αυτούς τους λόγους, το έργο μας στο UNITE μας οδήγησε στην αναζήτηση στρατηγικών για την αφύπνιση των πολιτών όσον αφορά την ικανότητά τους να είναι φορείς αλλαγής, αντιμετωπίζοντας τους άλλους με περισσότερη αξιοπρέπεια. Αυτή η αναζήτηση ήταν που μας οδήγησε στη δημιουργία του Δείκτη Αξιοπρέπειας (Dignity Index). Πρόκειται για μία κλίμακα 8 σημείων που μετρά τη γλώσσα που χρησιμοποιούμε σε στιγμές αντιπαράθεσης, αποκαλύπτοντας πώς συμπεριφερόμαστε ο ένας στον άλλον όταν διαφωνούμε και πώς αντιδρούμε όταν είμαστε θυμωμένοι ή πληγωμένοι.

Γράφημα 2: «Δείκτης Αξιοπρέπειας». Προσαρμογή απο The Dignity Index

Το να αντιμετωπίζουμε τον άλλον με αξιοπρέπεια συχνά συγχέεται με το να δικαιολογούμε την αδικία ή να συμβιβαζόμαστε όσον αφορά τις αξίες μας. Δεν ισχύει τίποτα από τα δύο. Το να φερόμαστε στον άλλον με αξιοπρέπεια δεν προϋποθέτει την αποφυγή πολύπλοκων προβλημάτων ή συζητήσεων. Το αντίθετο. Η αντιμετώπιση των άλλων με αξιοπρέπεια επιτρέπει την έκφραση και την ακρόαση νέων ιδεών. Η αντιμετώπιση των άλλων με αξιοπρέπεια δεν εμποδίζει τη λογοδοσία – την καθιστά εφικτή. Η αντιμετώπιση των άλλων με αξιοπρέπεια δεν περιορίζει τα έντονα πιστεύω. Ίσα-ίσα, επιτρέπει την έκφρασή τους, απαλλαγμένη από προσωπικές ή εκδικητικές επιθέσεις. Η αξιοπρέπεια είναι ένας δρόμος που οδηγεί στην αλλαγή και στην επίλυση προβλημάτων, ενώ η περιφρόνηση οδηγεί στην παράλυση και στη διατήρηση του status quo.

Υπάρχουν απλοί τρόποι να εξασκηθούμε στο να διαφωνούμε με αξιοπρέπεια. Όταν διαφωνούμε, για παράδειγμα, είναι πάντα πολύτιμο να εντοπίζουμε την εσωτερική μας ηρεμία και να αυτορρυθμιζόμαστε. Είναι πολύτιμο να λειτουργούμε με περιέργεια και όχι με αντιδραστικότητα – να ακούμε προκειμένου να καταλάβουμε, και όχι προκειμένου να επιτεθούμε. Τα καλύτερα αποτελέσματα επιτυγχάνονται ότι κάποιος επιχειρηματολογεί υπέρ των θέσεων και των αρχών του, και όχι κατά των ανθρώπων. Οι προσπάθειές μας οφείλουν να ενθαρρύνουν μεν τη συζήτηση αλλά και να υποδηλώνουν θετικές προθέσεις. Υπενθυμίζουμε στους ακτιβιστές να προσπαθούν να μην παρασύρονται από το μίσος – αυτό θα καταστρέψει περισσότερο αυτόν που μισεί παρά αυτόν που μισείται.

Γράφημα 3: «Χτίζοντας δεξιότητες: διαφωνώντας με αξιοπρέπεια». Προσαρμογή απο The Dignity Index.

Αν δεν λύσουμε το πρόβλημα της περιφρόνησης, δεν μπορούμε να λύσουμε καμία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η χώρα μας. Και αν δεν λύσουμε το πρόβλημα της περιφρόνησης, οδεύουμε προς μία καταστροφή που κάποιοι μπορεί να θεωρούν αδιανόητη, αλλά η οποία αποτελεί υπαρξιακή απειλή από την απαρχή της αμερικανικής δημοκρατίας: μπορεί να οδηγηθούμε σε μία εποχή που οι Αμερικανοί θα έχουν εγκαταλείψει το ιδεώδες ενός έθνους προσηλωμένου στην ελευθερία και στη δικαιοσύνη για όλους. Και, με την απώλεια αυτού του ιδεώδους, κινδυνεύουμε να χάσουμε την ίδια τη χώρα.

Έτσι, καλούμε τους πολίτες και τους νέους στα σχολεία και στα πανεπιστήμια να γίνουν επαναστάτες που υπηρετούν την αξιοπρέπεια. Κάνουμε επίσης έκκληση και στους πολιτικούς ηγέτες και στους ηγέτες των επιχειρήσεων. Καλούμε όλους τους Αμερικανούς να γίνουν μέρος ενός κινήματος αξιοπρέπειας. Με τρόπους μικρούς και διαθέσιμους σε όλους, μπορείς να γίνεις ένα άτομο που ανυψώνει τους άλλους, περιορίζοντας την περιφρόνηση και αυξάνοντας την αξιοπρέπεια. Αν χρειαζόμαστε πρότυπα, δεν χρειάζεται παρά να στραφούμε στους νεαρούς ηγέτες με και χωρίς αναπηρία που παίζουν μαζί (Unified) στα σχολεία μας. Τους αξίζει η συμπόνοια και το θάρρος που επιδεικνύουν οι ίδιοι να επιδεικνύεται και από τους ενήλικες, και τώρα είναι η κατάλληλη στιγμή να γίνει ακριβώς αυτό.

Πιστεύουμε βαθιά ότι η αλλαγή είναι εφικτή, επειδή πιστεύουμε ότι όλοι μας λαχταράμε να δημιουργήσουμε έναν κόσμο γεμάτο συμπόνια, αγάπη και δικαιοσύνη. Κατά βάθος, πιστεύουμε ότι είμαστε φτιαγμένοι για να μοιραζόμαστε τη ζωή μας, τα χαρίσματά μας και την καλοσύνη μας με τους άλλους. Είμαστε φτιαγμένοι για να λάμπουμε.

Το ίδιο και όλοι οι άλλοι.