Πέρα από θεατές: Μπορούμε να αναδιαμορφώσουμε την αντιπροσωπευτική δημοκρατία;

25 Οκτωβρίου 2023

Σε πολλές χώρες φαίνεται να υπάρχει μια αυξανόμενη και βαθύτερη δυσαρέσκεια για τη δημοκρατία. Μια δημοσκόπηση του Pew Research Center το 2022 έδειξε ικανοποίηση της πλειοψηφίας στη Σουηδία, στη Σιγκαπούρη, στη Γερμανία και στις Κάτω Χώρες (79-63% ικανοποίηση αντίστοιχα), 50/50 (ικανοποίηση/δυσαρέσκεια) στο Ηνωμένο Βασίλειο, στο Ισραήλ και στην Ουγγαρία και δυσαρέσκεια της πλειοψηφίας στη Γαλλία, στην Ελλάδα και στην Ισπανία (56-68% αντίστοιχα). Είναι σημαντικό ότι σε όλες τις χώρες που συμμετείχαν στην έρευνα, εκτός από τη Σουηδία, η πλειοψηφία δήλωσε ότι άνθρωποι σαν αυτούς δεν είχαν καμία επιρροή στην πολιτική. Αυτό υποδηλώνει ότι πολλοί άνθρωποι αισθάνονται απλοί θεατές της πολιτικής. Η πολιτική είναι κάτι που «τους συμβαίνει», συχνά όχι με τη συγκατάθεσή τους ή με οποιαδήποτε αίσθηση ότι συνέβαλαν οι ίδιοι με οποιονδήποτε τρόπο.

Μία αιτία για αυτό το αίσθημα της αποδυνάμωσης είναι ο τρόπος με τον οποίο ασκείται η αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Στις περισσότερες χώρες, συμπεριλαμβανομένης της σουηδικής παρέκκλισης, η μόνη δυνατότητα να έχει κανείς λόγο στην πολιτική είναι μέσω της κάλπης. Τα εκλογικά αποτελέσματα καθορίζονται από κάποια μορφή πλειοψηφικής επιλογής. Σπάνια έχει σχηματίσει κάποιο κόμμα κυβέρνηση έχοντας συγκεντρώσει τη συνολική πλειοψηφία των ψήφων των πολιτών που συμμετείχαν στην εκλογική διαδικασία, πόσο μάλλον του συνολικού εκλογικού σώματος. Πολλές χώρες έχουν επίσης μια παράδοση κυβερνήσεων συνασπισμού, πράγμα που σημαίνει ότι το πραγματικό πρόγραμμα της κυβέρνησης διαπραγματεύεται μεταξύ δύο ή περισσότερων κομμάτων, καθώς συμφωνούν στους όρους με τους οποίους θα εισέλθουν σε μια κυβερνητική εταιρική σχέση. Όλοι αυτοί οι παράγοντες οδηγούν σε δημοκρατικό έλλειμμα. Πολλοί μπορεί να είναι δυσαρεστημένοι από το αποτέλεσμα των εκάστοτε εκλογών, ωστόσο ακόμη περισσότεροι μπορεί να είναι δυσαρεστημένοι από το πρόγραμμα που προσφέρει η κυβέρνηση που προκύπτει. Με απλά λόγια, για πολλούς πολίτες, αυτό που παίρνουν δεν είναι αυτό που ψήφισαν. Οι κυβερνήσεις που αθετούν τις υποσχέσεις που έδωσαν κατά τη διάρκεια των προεκλογικών εκστρατειών επιδεινώνουν αυτό το πρόβλημα.

Τα κενά της αντιπροσώπευσης μπορούν να καλυφθούν από την κοινωνία των πολιτών. Εντός των λειτουργικών δημοκρατιών δραστηριοποιείται μία ποικιλία σημαντικών μη κυβερνητικών οργανισμών, φιλανθρωπικών οργανώσεων, ομάδων διαμαρτυρίας και ελεύθερων συλλογικοτήτων. Ο ρόλος τους είναι να καθιστούν τις κυβερνήσεις υπόλογες και να εγείρουν ζητήματα ιδιαίτερης σημασίας μεταξύ των ενδιαφερομένων μερών τους. Αλλά αυτός ο τομέας είναι ιδιαίτερα ανταγωνιστικός και μπορεί στην πραγματικότητα να επεκτείνει το δημοκρατικό έλλειμμα όταν ορισμένες συλλογικότητες ασκούν μεγαλύτερη εξουσία από άλλες. Για ορισμένους πολίτες, η εμπειρία της δημοκρατίας που βιώνουν αγνοείται και περιθωριοποιείται. Πολλοί πολίτες που αισθάνονται έτσι μπορεί να πέσουν θύματα των υποσχέσεων των λαϊκιστών που υπόσχονται καλύτερη εκπροσώπηση για τον απλό πολίτη, αν και όταν εκλεγούν οι λαϊκιστές συχνά αποτυγχάνουν να προσφέρουν τη πληρέστερη εκπροσώπηση που αναζητούν πολλοί πολίτες.

Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, εννοώντας κυρίως το ραδιόφωνο, τις εφημερίδες και την τηλεόραση, μπορούν επίσης να καλύψουν τα κενά στην εκπροσώπηση. Τα μέσα ενημέρωσης μπορούν να λειτουργήσουν ως τα μάτια, τα αυτιά και το στόμα των πολιτών. Ο ελεγκτικός ρόλος που οφείλει να διαδραματίζει κανονιστικά η δημοσιογραφία είναι σημαντικός για τη διατήρηση της λογοδοσίας των κυβερνήσεων. Ωστόσο, η ικανότητα των δημοσιογράφων να επιτελούν αυτόν τον ρόλο με τρόπο που να περιλαμβάνει όλες τις απόψεις εντός μιας κοινωνίας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από μια σειρά παραγόντων. Ο βαθμός στον οποίο τα μέσα ενημέρωσης είναι απαλλαγμένα από την πολιτική επιρροή είναι ζωτικής σημασίας. Ωστόσο, ακόμη και τα ελεύθερα μέσα ενημέρωσης μπορούν να προσφέρουν κομματικές αφηγήσεις. Η δημοσιογραφία αντιμετωπίζει επίσης δυσκολίες όσον αφορά την εξεύρεση πόρων για το έργο της και, ως εκ τούτου, μπορεί να εξαρτάται όλο και περισσότερο από τους ελεύθερους επαγγελματίες ή τα newsfeeds. Τα νέα δεν μπορούν πλέον να συγκεντρωθούν και να αξιολογηθούν, αλλά μπορούν να έρθουν σε μια αίθουσα σύνταξης «προσυσκευασμένα» από μια σειρά πηγών, συμπεριλαμβανομένων των κυβερνήσεων και των κομμάτων. Οι δημοσιογράφοι που πιέζονται χρονικά μπορεί να μην έχουν την ευκαιρία να ελέγξουν όλα τα άρθρα, να εξετάσουν τις αντικρουόμενες απόψεις ή να λάβουν υπόψη τους τις απόψεις του κοινού. Τα μέσα ενημέρωσης ανταγωνίζονται επίσης μέσα σε μια ολοένα και πιο πυρετώδη οικονομία προσοχής, όπου οι πικάντικες και οι σοκαριστικές ειδήσεις κερδίζουν τις περισσότερες προβολές και τα περισσότερα κλικ. Αυτοί οι παράγοντες έχουν ως αποτέλεσμα την αποσιώπηση των φωνών των πολιτών που δεν διαθέτουν επαρκείς πόρους.

Όταν το διαδίκτυο έγινε δημόσιος πόρος, θεωρήθηκε το αντίδοτο στα κενά της εκπροσώπησης. Πράγματι, υπάρχουν σημαντικές δυνατότητες για μεγαλύτερο πλουραλισμό των φωνών και, συνεπώς, μεγαλύτερη επιρροή. Οι πολίτες μπορούν να εκφράζουν τη γνώμη τους σε πολλαπλές πλατφόρμες, να σχηματίζουν συλλογικότητες ομοϊδεατών και να δημιουργούν εκστρατείες πολύ πιο γρήγορα και αποτελεσματικά από ό,τι συνέβαινε ποτέ. Ωστόσο, η κριτική του Μάθιου Χίντμαν, ο οποίος περιέγραψε την ψηφιακή δημοκρατία ως μύθο επειδή όλοι μπορούν να έχουν φωνή, αλλά μόνο λίγοι μπορούν να ακουστούν, είναι ακόμη πιο προφητική σήμερα απ’ ό,τι όταν γράφτηκε το 2009. Με τόσες πολλές αντικρουόμενες φωνές να ανταγωνίζονται για την προσοχή εκείνων που έχουν εξουσία, είναι αδύνατο να ακουστεί η φωνή όλων. Στην πραγματικότητα, μπορεί να είναι ευκολότερο για τις κυβερνήσεις να απορρίψουν την οχλαγωγία των φωνών και να καταφύγουν στο επιχείρημα ότι η δημοκρατική τους εντολή τους αρκεί για να καθορίζουν την πολιτική χωρίς να επηρεάζονται από τις απόψεις των μαζών. Παράλληλα με τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν πολλοί ως προς το να καταφέρουν να ακουστούν, όσοι εκφράζουν τις πολιτικές τους απόψεις μπορεί να αντιμετωπίσουν εκφοβισμό και τρολάρισμα, ιδίως οι γυναίκες ή οι εκπρόσωποι μειονοτικών ομάδων.

Το πρόβλημα έγκειται στη χαοτική φύση του πληροφοριακού περιβάλλοντος. Η ψηφιακή δημοκρατία είναι αδύνατο να λειτουργήσει μέσα σε ένα κατακερματισμένο σύστημα μέσων κοινωνικής δικτύωσης, όπου η εξουσία πάνω στην ορατότητα βρίσκεται στα χέρια πολυεθνικών φορέων. Η πολιτική βιώνεται από τους περισσότερους πολίτες σε τοπικό επίπεδο. Ωστόσο, οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονται κεντρικά. Πολλοί υποστηρίζουν ότι υπάρχει ένας διαχωρισμός μεταξύ της «φούσκας» γύρω από το κοινοβούλιο, η οποία συχνά θεωρείται ότι στελεχώνεται από την ελίτ των πολιτικών, των επιχειρήσεων και των μέσων μαζικής ενημέρωσης, και των πόλεων και των κωμοπόλεων όπου ζουν πραγματικά οι άνθρωποι. Η ικανοποίηση μεγαλύτερου αριθμού Σουηδών από ό,τι Ούγγρων οφείλεται ίσως στην αποκέντρωση που είναι εγγενής σε ένα σύστημα που προωθεί τις κοινωνικές επενδύσεις με στόχο την κοινωνική κινητικότητα. Το σύστημα δεν είναι τέλειο και δεν είναι απαλλαγμένο από τις προκλήσεις. Ωστόσο, προσφέρει μια εικόνα για το πώς μπορεί να αναδιαμορφωθεί η αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Τι θα συνέβαινε αν το τοπικό πολιτικό επίπεδο ήταν ο σημαντικότερος φορέας λήψης αποφάσεων για τις βασικές υπηρεσίες που χρησιμοποιούν καθημερινά οι άνθρωποι; Τι θα γινόταν αν δημιουργούνταν πύλες που θα επέτρεπαν στους πολίτες να υποβάλλουν προτάσεις και να βλέπουν πώς οι προτάσεις τους συμβάλλουν στη λήψη αποφάσεων; Τι θα συνέβαινε αν η κεντρική κυβέρνηση διαχειριζόταν τη διπλωματική πλευρά της πολιτικής, αλλά όταν επικεντρωνόταν στην εσωτερική πολιτική διέθετε πόρους σε τοπικές περιοχές ανάλογα με τις ανάγκες; Θεωρητικά, πολλές χώρες έχουν αυτό το σύστημα, αλλά το πρόβλημα είναι ότι οι τοπικές αρχές συχνά ανταγωνίζονται για πόρους, έναντι άλλων αρχών, και υπάρχει ελάχιστη εκπροσώπηση σε θεμελιώδεις τομείς της πολιτικής.

Οι κυβερνήσεις και οι οργανισμοί μέσων ενημέρωσης εργάζονται μέσα σε πολύπλοκα περιβάλλοντα με αυξανόμενους, αποκλίνοντες και κατακερματισμένους πληθυσμούς. Όλα αυτά όμως δεν σημαίνουν ότι δεν μπορεί να επιτευχθεί συναίνεση, αν οι πολίτες αισθάνονται ότι μπορούν να έχουν πραγματική επιρροή. Πολλοί άνθρωποι αισθάνονται ότι δεν τους επιτρέπεται να αναλάβουν τις ευθύνες τους ως πολίτες και έτσι απλώς ασκούν τα δικαιώματα που θεωρούν ότι πρέπει να έχουν. Οι ισορροπίες πρέπει να επαναπροσδιοριστούν, ώστε οι πολίτες να μην αισθάνονται θεατές ή ακόμη και θύματα της πολιτικής, αλλά συμμετέχοντες στις δημοκρατικές διαδικασίες.

Darren Lilleker, Καθηγητής Πολιτικής Επικοινωνίας, Πανεπιστήμιο του Μπόρνμουθ, Ηνωμένο Βασίλειο