Λόγος, εξουσία και πανεπιστημιακή κοινότητα

5 Δεκεμβρίου 2024

Τα πανεπιστήμια έχουν πολλές λειτουργίες, και αυτός ήταν ένας από τους λόγους για τους οποίους, στο βιβλίο του με τίτλο «The Uses of the University»  (Οι Χρήσεις του Πανεπιστημίου - 1966), ο Clark Kerr επινόησε τον όρο «πολυπανεπιστήμιο» (multiversity) ως προτιμότερο περιγραφικό όρο. Δύο προφανείς λειτουργίες είναι η έρευνα και η διδασκαλία. Η πρώτη περιλαμβάνει την «blue skies research», δηλαδή την θεωρητική, καθαρά ακαδημαϊκή έρευνα για κοινωνικά και οικονομικά χρήσιμους σκοπούς και την έρευνα που παράγει νέες κοινωνικές και πολιτιστικές γνώσεις. Τα πανεπιστήμια διδάσκουν τις βασικές αρχές διαφόρων επιστημονικών κλάδων, καθώς και δεξιότητες επιχειρηματολογίας και ανάλυσης που υπερβαίνουν τους επιστημονικούς κλάδους. Με τον τρόπο αυτό φέρνουν σε επαφή φοιτητές από διαφορετικά υπόβαθρα και τους εισάγουν στη διαφωνία και στον διαβουλευτικό διάλογο, αλλά και στη συλλογική δράση εν ονόματι ποικίλων σκοπών, συμπεριλαμβανομένων ορισμένων που στρέφονται κατά του ίδιου του πανεπιστημίου.

Σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να ασκείται και να υποστηρίζεται η ελευθερία του λόγου στους χώρους των πανεπιστημίων από τους διευθυντές των πανεπιστημίων και τα όργανα εκπροσώπησης των διδασκόντων. Ο συνομιλητής μου, John Tomasi περιέγραψε το δίλημμά τους ως εξής: «Είναι το πανεπιστήμιο μια κοινότητα από ατελείς εκπαιδευόμενους, που συγκεντρώνονται για να διευρύνουν την κατανόησή τους μέσω της συζήτησης και της μελέτης; Ή μήπως το πανεπιστήμιο είναι μια ακόμη μηχανή κοινωνικού ακτιβισμού, όπου η ωμή εξουσία καθορίζει τις πολιτικές απόψεις που υποστηρίζει το πανεπιστήμιο;»

Ωστόσο, αυτό διαστρεβλώνει τη σημασία της σύγκρουσης και του ακτιβισμού στο πανεπιστήμιο –αποδίδοντάς την στην άσκηση «ωμής εξουσίας», αντί σε μια διαλεκτική της συναίνεσης και της σύγκρουσης μέσω της οποίας το πανεπιστήμιο έχει αναπτυχθεί και γίνει πιο συμπεριληπτικό. Πώς θα έπρεπε να αναπαραστήσουμε τους αποκλεισμούς του παρελθόντος; Ίσως με μία «γλυκιά εξουσία» (suave power)!

Ακολουθώντας το παράδειγμα της λειτουργικής ανάλυσης του Kerr, θα μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε ορισμένες σχετικές αρχές που ισχύουν για τους διαφορετικούς ρόλους του ακαδημαϊκού και του φοιτητή, καθώς και για τους διαφορετικούς χώρους που περιλαμβάνει ο όρος του «πολυπανεπιστημίου». Στο Ηνωμένο Βασίλειο, για παράδειγμα, θα ήταν σύνηθες να γίνεται διάκριση μεταξύ της «ακαδημαϊκής ελευθερίας» και της «ελευθερίας του λόγου» –η μεν έχοντας αποτελέσει παραδοσιακό προϊόν σκέψης, η άλλη παραμένοντας συγκεχυμένη.

Η άσκηση της ακαδημαϊκής ελευθερίας εξαρτάται από επαγγελματικούς κανόνες που αφορούν, μεταξύ άλλων, τη διεξαγωγή της έρευνας και της διδασκαλίας. Στην πρώτη περίπτωση, οι κανόνες αυτοί περιλαμβάνουν την ελευθερία να επιλέγει κανείς το θέμα του, αλλά να δεσμεύεται να χρησιμοποιεί δίκαια επιχειρήματα και αποδεικτικά στοιχεία, καθώς και να υποβάλλει το αποτέλεσμα της έρευνας σε αξιολόγηση από ομοτίμους. Από την άλλη, η διεξαγωγή της διδασκαλίας μπορεί να περιλαμβάνει «ρυθμιστές» (gatekeepers) που προκαλούν αγανάκτηση, ωστόσο η συνήθης αντίδραση είναι η δημιουργία νέων μέσων δημοσίευσης και ενώσεων που καθιερώνουν τα δικά τους δημόσια αναγνωρισμένα πρότυπα.

Οι κανόνες της διδασκαλίας επιβάλλουν τη δημιουργία ενός χώρου διαλόγου και διαφωνίας. Αυτός δεν θα είναι ένας ασφαλής χώρος όπου οι σπουδαστές θα είναι προστατευμένοι από την αμφισβήτηση, αλλά ένας πολιτισμένος χώρος. Η υποχρέωση των εκπαιδευτικών είναι να δημιουργήσουν τις συνθήκες όπου οι υπάρχουσες ιδέες μπορούν να αμφισβητηθούν, αλλά και να είναι οι ίδιοι ανοιχτοί στην αμφισβήτηση. Υπάρχει μια αναγκαία συμμετρία του διαλόγου, παρά την όποια ασυμμετρία γνώσεων και εμπειριών μεταξύ εκπαιδευτικού και εκπαιδευόμενου (αν και ο τελευταίος μπορεί να εισάγει νέες εμπειρίες στην αίθουσα διδασκαλίας).

Εντούτοις, οι γνώσεις δεν περιορίζονται στην αίθουσα διδασκαλίας. Ο αναστοχασμός αποτελεί προοίμιο της δράσης και της δέσμευσης. Έξω από την έρευνα και την εκπαιδευτική αίθουσα, οι κανόνες της ελευθερίας του λόγου υπερισχύουν των κανόνων που είναι απαραίτητοι για την προώθηση της κατανόησης. Εδώ αυτό που μετράει είναι ο λόγος και ο ακτιβισμός εντός του νόμου. Οι περισσότερες επιθέσεις κατά των πανεπιστημίων σχετικά με την άρνηση της ελευθερίας του λόγου προέρχονται από ισχυρές ομάδες εκτός του πανεπιστημίου, οι οποίες υποστηρίζουν ότι τα πανεπιστήμια εκπροσωπούν τις απόψεις μιας μειοψηφίας.

Ξεχνούν την υπεράσπιση της ελευθερίας του λόγου που διατύπωσε ο Τζον Στιούαρτ Μιλ στο βιβλίο του «Περί ελευθερίας», όπου υποστήριξε ότι «η άμετρη και έντονη επίκριση από την πλευρά της επικρατούσας γνώμης, αποτρέπει τους ανθρώπους από το να εκφράζουν αντίθετες απόψεις και από το να ακούν αυτούς που τις εκδηλώνουν. Ως εκ τούτου, για το συμφέρον της αλήθειας και της δικαιοσύνης, είναι πολύ πιο σημαντικό να περιοριστεί αυτή η επίκριση».

Η υπεράσπιση των πανεπιστημίων ως χώρων διαλόγου και μάθησης απαιτεί ακριβή κατανόηση των κινδύνων που εγκυμονεί η «ωμή εξουσία» και του ποιος ακριβώς ασκεί αυτή την εξουσία.